ANG MAGBABALAK

Nagpahiyom si Lisa sa iyang kaugalingon.

Nagtindog siya atubangan sa lagwerta sa eskwelahan. Nagtan-aw sa bulak sa kalachuchi nga niduyog sa huyop sa hangin. Gisud-ong niya ang hangin nga nagsuroysuroy sa kalibutan tinabangan sa sayaw sa kalachuchi nga daw naghulat niiini. Kining maong hangin posible nga makighugpong sa uban nga mga hangin og mahimong bagyo. Samtang ang bulak usab, mahagbong sa yuta o dili ba kaha moadorno sa usa ka lawak dinhi sa eskwelahan. Ang usa lumalabay lamang samtang ang usa magpabilin dinhi hangtod sa iyang kamatayon.

Maanyag nga babaye si Lisa. Mora siya og usa ka diwata nga nagtindog, nagsud-ong sa ibabaw sa iyang gingharian. Taas ang iyang buhok nga ang kolor mora og kape nga walay sagol nga gatas og asukar. Ang iyang sinina nga luag nagkasikas og nisidlak uban sa hangin og sa adlaw.

Nitan-aw og balik kaniya ang mga bulak sa kalachuchi. Ang ilang kahumot nilupad uban sa hangin. Ang mga gamot niini nikamang sa ilalom sa yuta nga iyang gitumban. Og ang mga sanga nisayaw sa taghoy sa langgam nga natabunan sa langas sa mga nanglabay nga sakyanan sa kadalanan.

Nagpahiyom og padayon si Lisa. Nagpahiyom siya samtang naghunahuna sa nahitabo kaniya niining buntaga. Nagpahiyom usab siya sa paghunahuna sa mga mahitabo kaniya sa umaabot nga mga adlaw.

Kahibalo si Lisa nga ang umaabot nga mga adlaw dili lalim para kaniya. Kinahanglan nga iyang planohon ang sunod niya nga mga lakang. Apan kahibalo usab siya nga dili na siya kinahanglan maghunahuna pa kay ang tanan adunay paingnan. Adunay plano ang tanan. Nagpadayon siya pagpahiyom.

Nawala ang iyang pahiyom paghangad niya sa panganod. Ang iyang nawong mao ra og dagat nga ulipon sa mga hangin nga amihan og habagat. Ang panganod kinhanglan kab-oton og ipatik sa papel. Ang panganod naghulat kanako, hunahuna pa ni Lisa.

Sa tulo ka tuig nga pagtudlo ni Lisa sa St. Scholastica, dinhi sa lagwerta
siya magpasilong kung mapul-an na siya sa iyang pagtudlo. Og sa iyang kagawasan karon, dinhi usab siya nagpalandong. Kahibalo siya nga mao na kini ang katapusan niyang bisita sa maong lugar. Niining buntaga, gipapahawa na si Lisa sa iyang pagtudlo sa St. Scholastica’s College.

Nilakaw siya padulong sa opisina sa mga magtutudlo. Gisunod siya sa init sa adlaw. Wala niya balebaleha ang mga amigas nga nag-atang sa agianan og mga buyog nga gusto mohunghong sa iyang dunggan. Adunay usa ka basurahan nga natumba sa daplin sa iyang agianan og ang mga sulod niini, niambak sa gawas. Niawas didto sa bermuda nga bisan og giunsa paghuyop sa hangin, nagpakabuta og nagpakabungol.

Nanan-aw kaniya ang mga estudyante sa maong eskwelahan. Ang kasagaran manan-aw man gyud kung moagi si Lisa. Apan wala kini niya gitagad. Niadtong tungora, para kaniya, walay tawo ang tibuok kalibutan.

Nilabang siya sa maong lagwerta nga mao ra og diyosa nga naghubo. Walay laing sapot gawas sa sul-ob niya nga korona.

Naglingkod si Marilen sa iyang lamesa sa faculty room. Nagbasa kini sa iyang lesson plan. Naundang ang magtutudlo sa iyang buhat pagsulod ni Lisa sa maong lawak. Ang iyang bus-ok nga mga tudlo nigunit sa antyohos sa iyang mga mata. Nisuway siya nga magmasolob-on ang iyang nawong apan klaro lang hinoon nga igo ra siya sa pagpaningkamot niini.

"Miss Lisa, asa man ka gikan? Ganina ra ka gipangita ni Sr. Lucy."

"Mao ba?"

"Sorry diay kaayo sa nahitabo ganinang buntag."

"Unsa to?"

"Gipahawa man kuno ka sa eskwelahan. Kung duna koy matabang sa imo, sultii lang ko."

Nitan-aw si Lisa kang Marilen. Kahibalo si Marilen nga para kang Lisa, wala siyay tawo nga giatubang. Dili kana tinuod. Si Lisa makaharong og tan-aw sa tawo og walay mga detalye nga dili makit-an niini. Apan usahay, motan-aw kini sa imo nga mao ra og wala ka mabuhi ning kalibutana. Nilingkod lang kini sa iyang lamesa og nitan-aw kang Marilen. Wala na siya motubag pa.

"Ang buot nakong ipasabot, ang kasagaran nga rason ngano nga ang tawo mag-antos, tungod ra usab sa ilang mga sayop. Dili na ka motudlo? Daghan may opening karon sa mga call center. Dali ra ka kakita og laing trabaho" nagpadayon si Marilen.

Nanghipos si Lisa sa mga butang sa iyang mga hunos.

"Miss Lisa!"

"Unsa man?"

"Ganina ra lagi ka gipangita sa prinsipal! Unsa kahay iyang tuyo sa imo karon?"

Naghulat si Marilen sa tubag ni Lisa. Gusto niyang makita ang kaguol niiini. Wala siya kahibalo ug ngano nga gusto niyang makit-an ang kaguol sa iyang kuyog sa pagtudlo. Naghinamhinam siya nga mohilak kini sa iyang atubangan.

"Mao ba? Salamat."

Nagpadayon si Lisa sa pagpanghipos sa iyang lamesa. Ang lamesa sa dalaga walay butang nga dili konektado sa iyang pagtudlo. Wala kini adorno nga mga
hulagway sa iyang pamilya. Walay plastik nga bulak og mga figurine susama sa mga lamesa sa uban nga mga magtutudlo dinhi. Apan puno kini sa mga libro sa
literatura sa Pilipinas og lainlain nga mga nasud. Ang lamesa daw walay tag-iya nga tawo. Ang tag-iya ning maong lamesa mao ang mga libro nga nagtungtong niini.

Gipanid-an ni Marilen si Lisa. Ambot og ngano nga mataha man gyud siya kang Lisa. Matag kuyog nila sa faculty room, maghulat siya nga ilabay ni Lisa ang mga figurine sa iyang lamesa o dili ba kaha iyabo niini ang iyang bag nga puno sa mga produkto sa Avon og Natasha nga iyang baligya. Mao kana ang iyang bation kung magdungan silang duha sa faculty room.

Gipanulod ni Lisa ang iyang mga libro sa usa ka karton. Gibasa niya ang titulo sa matag usa. Philippine Literature ni Elumbera, Short Stories ni Nick Joaquin og mga libro sa mga trabaho ni Goethe, Schiller, Maria Rilke, Pablo Neruda, Gabriela Marquez, Sylvia Plath, Emily Dickinson, Jose Rizal ug uban pa. Kining mga libroha maoy kuyog sa dalaga sa matag adlaw. Dili siya bation og kamingaw basta makabasa siya niining mga bantugan nga manunulat. Gipunit usab niya ang chap book sa iyang mga balak. Didto dapit sa parte nga gimarkahan niya og papel, gipakli niya ang maong chap book. Ang balak nga Babaye sa Panganud, gibasa niya pag-usab. Ang istilo sa iyang pagsulat dili nato makomparar sa uban nga mga magbabalak. Istilo kini ni Lisa Tolentino.

Paglabay sa usa ka oras, nisulod ang laing magtutudlo sa faculty room.

"Miss Lisa, nia ra diay ka dinhi? Naghulat sa imo si Sr. Lucy sa iyang opisina!"

"O diay, nalimot ko da."

"Ikaw gyud. Nalimot ka? Wala na sab lagi ka nagsul-ob sa atong uniform!" matud
pa ni Melanie nga kuyog usab nila pagtudlo sa maong eskwelahan. "Ang ato baya nang prinsipal ang nangita sa imo."

"Dili na na siya nako prinsipal."

Og nitindog si Lisa dayon og gawas sa faculty room aron pakigkita kang Sr. Lucy. Natingala si Marilen og Melanie nga mao ra man hinuon og nalipay si Lisa nga gipapahawa siya sa pagtudlo sa eskwelahan. Ang St. Scholastisa usa ka inila, eksklusibo og karaan nga eskwelahan sa mga babaye sa syudad sa Sugbu. Ang mga babaye nga gradwado dinhi, mga anak sa mga inila nga pamilya sa dakbayan. Gipadagan kini sa Franciscan sisters. Lakip sa ilang mga alumni mao ang asawa sa pinakadatu nga negosyante og ang primero nga gobernador nga babaye karon sa lungsod.

Ang opisina sa prinsipal duol sa chapel sa eskwelahan. Hilom ang palibot kay ginadili man ang pag-istorya og pagkatawa sa mga estudyante nga manglabay dinhi. Mismo ang opisina sa principal, mao ra sab og simbahan. Giadornohan kini og dako nga crucifix sa usa ka bungbong. Gawas sa usa ka halad nga mga bulak, wala nay laing adorno ang mga puti nga bungbong niini. Pagsulod ni Lisa sa opisina, nakit-an niya si Sr. Lucy nga naglingkod sa silya niini. Mao ra man og naghulat kini sa mga tawo nga gusto mangumpisal kaniya.

"Dayon, Miss Tolentino. Lingkod, palihug."

Nilingkod si Lisa. Naghulat si Sr. Lucy sa hangyo sa dalaga. Apan walay hangyo nga gustong isulti ang magtutudlo. Hilom ang duha sa sulod sa opisina og wala na makaantos ang prinsipal.

"Dili na lang ko magpaligoyligoy pa. Gusto nakong mahibaw-an ang imong tubag sa mga istorya bahin sa imo. Kahibalo man tingali ka nga nagtan-aw sab ko sa imong kaugmaon."

"Dili na kinahanglan, Sister."

"Sultian ta na lang ka nga wala ko mobotar batok kanimo. Adunay mga tawo nga nangisog nga dili ka papahawaon. Apan, mas daghan kadtong gusto nga pahawaon ka. Labi na gayud ang representante sa Parents Teachers Association. Gihulga mi niya nga kung dili ka namo pahawaon, ibalhin niya ang iyang mga anak sa lain nga eskwelahan kuyog ang mga anak sa iyang mga paryente og mga amiga nga nag-eskwela dinhi. Nasuko gyud siya sa imo."

"Kahibalo ko."

"Kay ngano man gyud nga moinsister man ka anang imong kaugalingon nga mga paagi sa pagtudlo og Literature? Kahibalo ko nga daghan ang mga estudyante nga ganahan kaayo sa imong paagi apan ngano man gyud nga itudlo man nimo nga si Jose Rizal usa ka mini nga magbabalak? Unya paluparon nimo og maayo ang mga hunahuna sa mga estudyante. Apil hypnosis, gisagol na nimo sa imong pagtudlo. Unsa man ka? maestra og Literature o Psychiatrist?"

"Wala nay angay pang istoryahan, Sister. Human na ang tanan og mopahawa na ko diri."

"Gusto lang ko nga motambag Miss Tolentino. Dili gyud ka kaingon nga wala ta ka giwarningan sa una pa."

"Nakahinumdum ko sa imong mga memo kanako."

Nilihok ang madre sa iyang lingkuranan. Dili usab siya komportable sa atubangan ni Lisa. Nagtan-aw lang kini kaniya apan mao ra og wala siya nakit-an niini.

"Ang tanang subject nga imong gihandle, imong himoon ang imong gusto. Unsa nang imong style? Post modern o modern? Kabuang nang imo o rebelde lang gyud ka?"

"Rebelde kadtong tanan."

"Unsaon man namo pagpugong sa imo dinhi sa eskwelahan kung gahi kaayo
ng imong ulo?"

"Wala ko magdahum nga magpadayon og tudlo dinhi."

"Gusto ko mahatag sa imo og lain nga higayon, Miss Tolentino. Kahibalo ko nga summa cum laude ka sa Cebu Normal University. Apan kadtong mga balak nga imong gipahimo sa third year highschool nga klase, sobra na sab to! Balak bahin sa panghilawas? Imo pa silang gitambagan nga buhaton kini aron adunay pagkatinuod ang ilang mga balak? Unsa may niabot sa imong ulo? Katoliko kini nga eskwelahan. Dili na nako madawat ang imong mga gipangbuhat sa classroom. Unsaon nako pagdapig sa imo?"

"Wala ko manghinaot nga imo kong dapigan."

"Wala na koy mahimo para sa imo. Unya karon, molakaw ka nga magbawon og kayugot sa eskwelahan?"

"Wala koy gibati nga ingon niana, Sr. Lucy. Ako ning sayop kay ngano nga wala ko ni-resign sa una pa. Ngano nga naghulat ko nga inyo kong pahawaon."

"Ayaw paghunahuna ana, Miss Tolentino. Sa pagkatinuod, posible pa nga dili ka dayunon sa pagpahawa dinhi. Pag-leave lang og usa ka tuig. Unya usba nang imong istilo sa pagtudlo. Mahimo pa ka nga mobalik dinhi."

Nipahiyom si Lisa. Pahiyom kini, dili tungod sa kalipay. Nalingaw lang siya sa tinubagay nila sa prinsipal.

"Dili na ko gusto nga mopadayon og tudlo dinhi, Sr. Lucy."

"Unsa?"

"Dili ko mobalik sa pagtudlo dinhi. Nakat-unan na nako ang tanan nga angay nakong mahibaw-an dinhi sa St. Scholastica."

"Wala ko kasabot sa imo?"

"Kinahanglan pa ba kong mopadayag sa imo? Dili na man siguro?"

"Palihug, pasabta ko sa imong gustong mahitabo."

"O, sige. Gusto ko mahimong usa ka sugbuanong magbabalak. Usa ka tinuod nga sugbuanong magbabalak. Wala nay bili para kanako ang pagpadayon sa pagtudlo dinhi. Kung motudlo man galing ko, sa ako nang kaugalingon nga eskwelahan. Dili ko gusto mahimong yaya sa mga spoiled nga mga anak sa mga adunahan ning dakbayan."

"Unsa to? Gadamgo ka Miss Tolentino. Kahibalo ka sa imong gipanglitok?
Ang mga alumni niining among eskwelahan, mga importanteng tawo sa Sugbu.
Malipayon ang mga magtutudlo nga makatrabaho dinhi nga mao na ang ilang mga estudyante!"

"Daghang magtutudlo ang gustong motudlo dinhi apan ako dili na ko gusto mopadayon dinhi."

"Tinuod gyud nang imong gihunahuna, Miss Tolentino? Magpadayon gyud ka anang imong damgo? Magbabalak? Mag-abri og kaugalingon nga eskwelahan gamit ang imong istilo sa pagtudlo?"

"Oo, Sr. Lucy."

"Kinsa may mosalig sa imo sa ilang mga anak?"

"Dili kana mao ang pangutana, Sr. Ang pangutana mao kung kinsa ang
makababag sa ako?"

Sa wala pa mosulod si Lisa sa opisina, naghunahuna ang prinsipal nga ang dalaga mosunod sa iyang gustong mahitabo. Karon nanghinaot na lang siya nga magpakita og kaguol si Lisa sa mga panghitabo. Wala siya nagdahum nga ibalewala sa dalaga ang iyang paghatag og laing higayon niini. Wala siya magdahum nga mao kini ang ipakita sa dalaga.

" Wala ba ka kasabot nga kanang mga bag-o nga mga istilo sa pagtudlo, molabay ra nang tanan? Nga kinahanglan sundon nato ang naandan na nato sa dugay na nga panahon? Nga respetohon nato kini kay dili na kini nato mausab. Ang pinakamaayo mao nga ato na lang kining pagasundon."

"Ngano man?"

Naglabad ang ulo ni Sr. Lucy. Dili siya makatuo sa tinubagan ni Lisa. Nakahunahuna siya nga giinsulto na siya niini.

"Unsay ngano man? Palihug, tapuson na nato kining atong istorya kay wala kini paingnan. Pilay imong edad?"

" Beinte kwatro."

"Bata pa ka, mausab pa nang dagan sa imong utok. Good luck ,Miss Tolentino."

Nitindog si Lisa og nigawas sa opisina sa prinsipal. Wala na niya tubaga pa si Sr. Lucy. Ang sulod sa iyang hunahuna mao ang panganod nga dugay nang naghulat nga mapatik niya sa papel.

BALAY DAPLIN SA BAYBAYON

Duha ka andana ang balay nga gitukod daplin sa baybayon. Gama kini sa semento sa unang ang-ang . Ang ikaduhang ang-ang niini gama sa kawayan og sawali. Gani, naglibot sa usa ka lawak sa taas, mao ang mga butanganan sa mga libro nga gimugna gamit ang kawayan nga gitanom sa mismong tag-iya, dugay na nga panahon ang nilabay.

Lain na usab ang nakapanag-iya niiining maong panimalay karon, kauban ang lapad nga yuta nga sakop sa maong luna. Apan ang sobra sa tres sientos ka punuan sa lubi og uban pang mga kakahoyan nga nagpalibot dinhi, ang kasagaran, susama ra gihapon sa unang panahon.

Ang mga punuan og sanga sa, fire tree, neem, mahogany, aguho,balete, madre de cacao, beatiles og uban pang mga kahoy nga nagkatag dinhi,nanag-as og nibus-ok usab, kauban sa pag-asdang sa mga nanglabay nga mga tuig. Gani, ang tunokon nga cactus didto sa duol sa ganghaan, nilabong man pod.

Gamit ang silhig tukog nga gisumpayan sa kahoy, nanilhig si Romeo sa lapad nga nataran. Si Romeo mao ang tigbalantay sa maong balay nga nagtindog duol sa
baybayon. Dili lalim kining trabahoa kay nahiapil man niini ang paglimpyo og pagbantay sa halos lima ka ektaryang yuta sa palibot .

Ang baybayon nga saksi sa pagkunhod og pagdako sa dagat, inahanglan usab limpyohan sa matag adlaw. Labi na gayud kung adunay magpiknik sa panahon sa pagtaob nga maatol og Domingo og dili ba kaha sa piesta opisyal. Ang piesta ni San Juan, mao ang pinakasamok sa tanang adlaw dinhi sa baybayon kay ang mga silingan nga walay mga batasan, magtampisaw ra ba dayon sa dagat og modayon lang og panglayas, ipamilin ang ilang mga basura nga gipadpad sa balud didto sa inampingan nga puting balas sa baybayon.

Ang isla sa Olango nga maoy nahimutangan sa maong balay, nag-atubang sa moderno nga isla sa Mactan nga gisumpay og nahisakop sa probinsya og syudad sa Sugbu. Ang Sugbu, mao ang ikaduhang importante nga syudad sa tibuok Pilipinas. Naunhan lamang kini sa bantog nga syudad sa Manila nga maoy nag-ulo dinhi ning suok sa kalibutan.

Kung manukad ka sa pantalan sa Punta Engganyo sa isla sa Mactan og mosakay sa bag-o nga barge nga ginganlan og Sta. Rosa Transit Lines, beinte minutos lang ang gikinahanglan aron makatungtong ka sa isla sa Olango.

Apan ang gilay-on sa kalahian sa duha ka isla, daw langit og yuta.

Ugaling, dili ikahibulong kung makapangutana ang bag-ong kaplag dinhi kung nahibalo ba kaha ang lumolupyo sa Olango nga sa mil-singko-sientos-beinte-uno, nilanding na diay ang Portuegeso nga si Fernando Magallanes sa Mactan og niangkon sa Pilipinas ngadto sa poder sa nasud sa Espanya.

Apan ang kadaghanan sa mga katigulangan sa isla, mas nakatimaan nga sa mil-nuebe-sientos-otsenta’y-seis, adunay aleman nga napadpad sa sitio sa Bunga sa Sta. Rosa, ang nag-inusara nga pueblo sa isla sa Olango.

Ang balay nga nahimutang daplin sa baybayon gitukod sa maong estranghero.

Sa pipila ka mga adlaw nga nangagi, ganado kaayo si Romeo, ang binatonan sa luna, sa pagpanglimpyo sa iyang gialima nga balay og sa palibot niini. Nanawag man gud si Angelina, ang bag-ong tag-iya, gikan sa Sugbu, sa karaan nga Nokia 5810 cell phone,nga gibilin niini kang Romeo.

Matud pa sa dalaga, sa mosunod nga adlaw, moabot na kini sa isla kay didto na manimuyo.

Taodtaud na usab ang nangagi nga mga tuig nga kining balaya nabakante.

Mingaw kaayo dinhi kay si Romeo ra man ang nagtikawtikaw sa kanunay. Og daw sa nangluod nga hinigugma, mao ra man og nagsubo usab ning balaya. Gawas lang sa mga adlaw nga naay magpiknik, awaaw kaayo dinhi og mahikurat na lang ka og makadungog ka og kukatawa.

Apan sigun pa sa istorya sa mga karaan nga silingan, sadya kuno dinhi kaniadto,

Kaniadtong panahon nga dinhi pa nahimuyo ang bongoton nga aleman kuyog sa iyang asawa nga pilipina, nga maoy kanhing tag-iya sa maong yuta, buhi kuno kaayo ang lugar. Tungod kay kauban sa nagkalainlaing kahoy nga gitanum dinhi, daghan usab ang kahayupan nga nagsuroysuroy sa palibot.

Anaa kaniadto ang gikahadlokan sa tanan nga German Shepherd nga si Zorro nga sa kanunay nakigdula sa Doberman nga si Robin. Aduna usab silay buhi nga unggoy nga ginganlan og Philip, nga sa matag hapon magsuroysuroy sa baybayon samtang naggunit sa kamot sa iyang pinalangga nga among estranghero.

Kung makabuhi kadtong unggoya,mamaak ra ba to siya sa mga bata nga masaag sa sulod sa koral, kay mangatkat sa punoan sa sinegwelas og uban pang mga punuan sa prutas sulod sa luna.

Diha ‘sab to sila’y kabaw nga gahi kaayo og ulo. Ginganlan kadto siya og Clementine og grabe kadto katapulan. Dili gyud to siya mapugos sa pagdaro kay nagsige lang ‘to siya og higda sa lapok nga maoy iyang lunang. Og anaa ‘sab si Theo, ang buotan nga Anglonubian nga kanding nga mahilig mokaon sa sigarilyo nga mahibilin sa lamesa sa lapad nga pantawan sa silong.

Galing, naa man pod to silay duha ka halas nga python nga gipanganlan og Fifi og Fofo. Gawas pa sa pipila ka gatos nga kuneho og mga manok nga bisaya nga
naglibotlibut, gisundan sa ilang mga piso.

Sa matag hapon didto sa tungod sa balay nga kawayan, adunay duha ka dagko nga langgam nga mobatog sa braso sa aleman nga nanganndam sa kanunay og pagkaon sa iyang mga bisita, kinsa modayon lang sa pagpanglupad padulong sa nagsalop nga adlaw.

Apan kining tanan, anaa na lang sa panomduman sa mga tawo nga karaan dinhi.

Wala nay nahibilin nga mananap nga gialima og nag-alima sa maong dapit. Kadto na lang mga hawo nga nipili sa pagpuyo sa mga ngilit sa dagkong bato. Mga ilaga nga mokaon sa bunga sa lubi og mga alimango nga nangutkot og buslot sa balas kay maoy ilang gihimo nga pinuy-anan.

Si Romeo nga nagtubo usab sa duol, gamay pa kaniadtong panahona. Ang iyang mahinomduman mao ang kahadlok nga iyang pagabation sa maong dapit kay dako og tingog og dako nga tawo kadtong aleman. Modayon ra ba ‘to og pamadlong sa iya og sa iyang mga kuyog nga mga bata, sa dihang tiradoron nila ang mga langgam nga mobatog sa mga kahoy nga nahisulod sa iyang koral.

Magkaratil silang tanan og panagan niadtong higayona kay kong masakpan,embargohon ra ba ang ilang mga tirador niini. Dayon og singgit sa nagdahunog nga tingog, sa pagpamadlong sa Iningles nga dili usab nila masabtan kaayo. Busa, nangundang na lang sila og panirador sa mga langgam nga masaag didto sa lugar sa aleman.

Sakit usab hunahunaon ang singkwenta ka inhiksyon batok sa rabies nga maangkon, kung mapaakan sa bangis nga mga iro og uban pang mananap nga nagbantay sa lugar.

Apan karong adlawa, ganado si Romeo sa pag-alima sa maong dapit. Kay sa dugay na nga panahon nga nagtrabaho siya dinhi, nibati na usab siya og gugma sa balay og sa mga kahoy nga matod pa sa tanan, tinanom usab sa kanhing tag-iya niini.

Sa iyang banabana, kapin na sa kwarenta katuig ang nakalabay.

Ang dalag nga kawayan nga nanalingsing ug taman sa ginhawa, dapit sa kilid sa atabay, pinangga kuno kaayo kini sa kanhing tag-iya nga aleman. Busa, inig
dayandayan niini kuyog sa huyop sa hangin, molukso usab ang kasingkasing ni Romeo.

Sa dihang gipahibalo siya ni Angelina nga mopuyo na kini sa isla, nanghinaot si Romeo nga malipay na usab ang balay. Pilay palad og kini si Angelina nga apo sa
maong aleman, mahigugmaon usab sa mga tanom og sa mga kahayopan.

Gani, wala man gayud niya gibaligya ang luna. Og sa matag karon og unya, iya mang papintalan og varnish ang bungbong nga sawali og ang mga haligi nga kawayan, nga bisan sa kadugay na nga panahon, maanindot man gihapon. Wala man usab gibukbok ang mga kawayan dinhi kay gituslob kini sa sulod sa tulo ka adlaw didto sa dagat, una gigamit pagtukod sa balay.

Sa kilomkilom pagkasunod nga adlaw, nahiabot si Angelina sa maong dapit.
Maanyag ang maong dalaga og ang iyang hitas-on, labaw sa kasagaran nga pilipina. Lalom usab ang timbre sa iyang tingog og karga sa iyang sakyanan nga isuzu multicab mao ang duha ka iro nga german Shepherd og labrador. Gitawag kini niya sa ngalan nga Stefi og Hula.

Samtang nitabang kini pagdiskarga sa iyang mga butang, nahimuot si Romeo.
Nakahinumdom man gud siya sa mga istorya sa katigulangan bahin niadtong aleman. Si Angelina, apo gayud sa aleman. Ang kolor sa iyang taas nga buhok,adunay pagka pula og bulagaw. Ang iyang tinan-awan, lagsik og ang iyang linihokan daw walay kukahadlok. Inig mandar niini, makahinumdom si Romeo sa pamadlong sa iya kaniadto sa gamay pa siya sa dihang matintal siya paggamit sa iyang tirador.

“ Nong Romeo, palihug dal-a nang mga karton didto sa taas, pagkahuman
biyai na lang ko dinhi kay ako nay bahala sa mahibilin” matud pa ni Angelina. “O
Ma’am, sabat usab ni Romeo.

“Ugma, inig-anhi nimo sa buntag, magsugod ta pagpanan-aw sa mga tanom dinhi kay ayohon nato ang palibot nga tamnanan.” Padayon pa ni Angelina.

Nitando na lang si Romeo nga niadtong panahona, nibati og kapay para sa balay nga dili na mag-inusara karong gabhiona.

Sa dihang nipahuway na si Romeo didto sa payag nga iyang gipuy-an, dapit sa likod sa maong luna, nipahiyum siya sa iyang kaugalingon.

Mao na gyud kini ang dugay na nga gihulat sa balay daplin sa baybayon.

Sa dili magdugay, mabuhi na usab ning dapita kay ang bongoton nga aleman, mora man og nibalik dinhi pinaagi sa iyang apo nga si Angelina. Nag-Istorya si Romeo sa iyang kaugalingon og nakatulog kini nga nagpadayon og pahiyum ang iyang mga ngabil.

Ngitngit pa ang kalangitan sa dihang nahigmata si Romeo pagkaugma. Nagdalidali kini sa pag-ilis dayon paghikay sa iyang pamahaw. Pagkahuman niya og kaon, gitakin niya ang iyang sundang sa iyang hawak ,og bitbit ang kalo nga maoy hinagiban batok sa kainit unya sa adlaw, nisubay kini sa gamay nga dalan padulong sa balay.

Ang agianan padulong sa baybayon, giadornohan sa mga kahoy nga karaan og nangalisbong usab sa kahumot gikan sa mga puti nga kalachuchi nga namulak og taman.


Samtang naghulat siya sa pagkanaog ni Angelina, nagsugod na si Romeo og habok sa mga bag-o nga tanom palibot sa balay. Ang yuta nga balason, gipulihan niya sa yuta nga giabonohan og tai sa kabaw. Usa na kabuwan nga nagbubo si Romeo, hapit sa matag adlaw dinhi.

Maayo galing kay nagsige usab og ulan mao nga dali ra namulak ang maong mga tanom. Wala usab sila hikawi sa kainit sa adllaw. Mao ra man baya og apil ang kinaiyahan, nalipay nga nidesisyon na gyud si Angelina nga ari mopuyo sa isla.

Sud-onga ang mga dahon sa kahoy nga mora og nagkiaykiay og ang mga bulak nga daw nag-indigay, mando ni Romeo sa iyang kaugalingon.

Sa dihang nanaog na si Angelina sa hagdanan, natunong ‘sab nga dako na ang dagat sa baybayon. Ang mga gagmay nga isda nga naglangoylangoy dinhi, mokalit lang og pangambak ibabaw sa parat nga tubig.

“ Nong, kahinumdom ka ba sa akong Lolo nga maoy nipalit niining yutaa?pangutana pa sa dalaga sa nahikurat nga binatonan.

“Kahinomdum man Ma’am, pero gamay pa kaayo ko kaniadtong nagpuyo siya dinhi sa isla” tubag pa ni Romeo. “Og tungod kay siya man ang pinakauna nga estranghero nga nipuyo dinhi sa amo, daghan siya og kaila sa among mga katiguwangan” padayon pa ni Romeo.

“Malipayon kaayo ko nga kada moanhi ko dinhi sa isla, ang tawag sa ako sa mga tawo, ang apo ni bongoton, kay kini nga isla mao gyud ni ang gipili sa akong Lolo nga puy-an og pakamatyan” ingon pa sa dalaga.

Ang kamatayon sa Aleman, maoy usa ka dakong misteryo nga nahitabo sa isla sa Olango, pipila ka tuig na ang nilabay. Matud pa sa blotter sa pulis sa Mactan, gipusil niini ang kaugalingon nga bagolbagul, gamit ang paltik nga 38 nga pusil didto sa sulod sa balay nga gama sa sawali og kawayan.

Apan daghan ang dili makatuo niini kay malipayon man ang iyang kinabuhi dinhi. Gialirongan siya sa pinangga niya nga mga tanom og mga hayop. Maayo man usab kaayo ang iyang relasyon sa iyang asawa og anak.

Magsige man to siya og ingon nga siya kuno si Adan og ang iyang asawa mao si Eba og sila nagpuyo sa paraiso.

Sa panahon nga dako kaayo ang dagat, modayon kini og sakay sa iyang sakayan sa dagat nga gipanganlan og Diwata. Kuyog ang iyang asawa, modayon sila og larga, padulong sa silingan nga isla sa Bohol o sa Leyte ba kaha.

Mao kini ang hinungdan nga nahikurat ang mga katawhan pagbuto sa balita nga nagpakamatay ang aleman.

Dako usab ang pagkakurat ni Romeo dihang naghisgot sa maong hitabo si Angelina.

Daghan na ang mga tuig nga nanglabay og dili na kaayo kini hisgutan sa mga katigulangan sa isla. Samtang ang mga bag-ong tubo, wala nay kalibutan sa maong hitabo

“Nakahibalo ba usab ka nga aduna siyay unggoy nga ginganlan og Philip nga gipangga ni Lolo susama sa usa ka anak? Pangutana pa ni Angelina nga daw nag-istorya ra sa iyang kaugalingon.

Pag-abot ni Philip og walo katuig, nahimo kining agresibo og dili na mopatuo sa tanan, gawas lang sa akong Lolo.Istorya pa sa akong Lola, bisan og giunsa nila paghigot si Philip, mabadbad na niini ang tanan.

Og kay wala man to siya maanad nga prisohon sa halwa, nisamot kini ka- agresibo. Kontra ra ba kaayo niya si Lola kay nagselos man kini sa iya. Kung dili pa tungod sa iro nga Doberman nga si Robin, kadaghan nang napaakan si Lola ni Philip. Maayo galing kay mahadlok kadto si Philip kang Robin, maoy hinungdan nga dili siya makaduol sa akong Lola nga gidapigan usab sa maong iro.

Niabot ang panahon nga si Lola dili na mogawas sa balay kung wala si Robin tungod sa kahadlok nga paakon siya ni Philip. Kung buot hunahunaon, anad man usab kaayo to si Lola sa mga mananap og sa kasagaran, dali ra usab moanad ang mga mananap sa iya.

Lahi gyud to si Philip. Unya, pareho sa akong Lolo, estranghero sab kadto siya dinhi. Naggikan kadto siya sa Palawan. Adunay usa ka tindero sa mananap nga nakadungog nga adunay aleman nga nagsige og pamalit og mga mananap sa isla sa Olango. Og sa pagkakita ni Lolo sa unggoy nga daw nalisang sa bag-o niini nga palibot, nilanay ang iyang kasingkasing. Gipalit niya si Philip nga nahinangop usab
sa bag-o niyang tag-iya. Didto nagsugod ang ilang panaghigugmaay sa usag usa.” Ang padayon nga istorya ni Angelina.

Sa pagkatinuod, nakahinumdom kaayo si Romeo sa unggoy nga si Philip kay sa edad nga otso anyos, napaakan man siya niini.

Sa dihang nagtindog siya kaniadto sa daplin sa koral nga maoy utlanan sa luna sa aleman, nakit-an niya ang hinog nga kapayas nga nagbitay sa mubo nga punuan. Wala makaantos si Romeo kay nagdaguok na ra ba ang iyang tiyan nga bisan og ala una na sa hapon, wala pa nakapaniudto.

Bisag nahadlok siya sa mga mananap sa sulod sa koral, nangisog siya sa pagsulod og pag kuhit sa hinog nga kapayas. Og sa wala damha, gipaak siya ni Philip nga ang paborito nga prutas, mao man usab diay ang kapayas.

Dako kaayo ang samad nga pinaakan sa maong unggoy og gani, ang asawa sa Aleman, mao man ang nagdala kang Romeo sa syudad sa Sugbu og nagpatambal niini didto sa iyang amahan.

Maayo galing kay, nahisulat sa lista sa Doktor sa mananap nga nainhiksyonan ang unggoy og anti-rabies. Busa, wala ra si Romeo mag-antos sa daghan nga inhiksyon para sa rabies.

Apan, dako gyud ang iyang naangkon nga samad og nagpabilin pa man gani gihapon ang lalom nga uwat sa iyang bitiis.

“Sa usa ka higayon, nakabuhi na usab si Philip unya nakapaak og usa ka bata dinhi sa silingan” padayon ni Angelina. “Mao na kadto ang panahon nga nidesisyon na si Lolo nga patyon na lang ang iyang paborito nga mananap.

Si Lola maoy nagdala sa bata sa hospital didto sa Sugbu og pag-uli niya sa isla, nakurat siya sa naghulat sa iya didto sa balay.

Si Lolo nagkugos kang Philip sama sa pagkugos og usa ka bata nga nagsakit og naghilak kini. What happened? pangutana pa ni Lola. I killed Philip with my bare
hands and up to the end, he came to me and trusted me like his own father. But I
have to kill him! tubag pa sa akong Lolo nga nagpadayon sa pagdanguyngoy. He is starting to hurt innocent children!, padayon pa niini samtang nagpadayon og kugos sa unggoy nga nakupsan na sa kinabuhi.

Mao kana ang istorya sa unggoy nga si Philip nga gipangga og maayo sa akong Lolo susama sa usa ka kamagulangan nga anak.

Daghan kaayo og istorya nga nanggawas sa dihang nahitabo si Lolo dinhi sa Olango apan simple ra kaayo ang misteryo. Og kana mabadbad nimo sa iyang gibuhat ngadto sa paborito niya nga unggoy” natapos ang istorya ni Angelina.

Wala na motubag si Romeo nga nihikap sa karaan nga uwat sa iyang bitiis.

Sa pagkatinuod, sukad nga napaakan siya sa maong unggoy, malisang na siya bisan og mahiduol man lang sa koral sa tupad sa payag sa iyang ginikanan.

Apan sa dihang adunay nakasulti sa iya nga nagkinahanglan og binatonan ang karaan nga balay nga nahimutang sa daplin sa baybayon, ni-apply dayon siya sa maong posisyon. Nalipay kaayo siya sa dihang siya ang gipili sa amahan niAngelina nga maoy mobantay sa maong luna.

“ Nong Romeo, dako kaayo ang akong pasalamat sa imo sa pagbantay dinhi, sulod sa pito ka tuig. Sa pagbilin ni Papa sa ako niining yuta sa Olango, wala gyud ko kahibalo og unsaon ko ni dinhi. Dili man sab ko buot nga mobaligya niini kay sa tanan nga kabtangan nga gibilin sa akong Lolo, mao man kani ang pinakaduol sa
iyang kasingkasing.

Ang mga kahoy dinhi nga si Lolo pa ang nagtanom, dili ko makaako og putol sa ila. Apil nang mga cactus sa ganghaan, si Lolo pa ang nagtusok ana sa yuta.

Hilabi na gayud kanang karaan nga balay, magtindog lang gihapon kana diri hangtod sa akong kamatayon. Og usab ang mga karaan nga mga libro ni Lolo, dako kaayo na og bili kanako” sugilon pa ni Angelina.

Igo na lang sa pagyango ang nahimo nga tubag ni Romeo samtang
nagpadayon kini og bungkal sa yuta.

Og sa wala damha, nitulo og kalit ang iyang mga luha.

"Ayaw og kaguol, Nong Romeo, buhion nato og usab ning atong luna. Imbis na pamutlon,dugangan nato og tanom ang mga kahoy dinhi.

Magbuhi usab kita og mga mananap sama sa iro, unggoy og kanding. Basin pa diay og makaplagan usab nato ang atong paraiso dinhi sa kalibutan”, nagkatawa nga nag-istorya si Angelina.

Hapit na mongitngit ang kalibutan sa dihang niundang si Romeo sa iyang buluhaton. Og samtang nagbisbis kini siya sa mga bag-o nga mahogany og neem tree nga gitanom ni Angelina, nibati siya og kalipay sa pagtuo nga sa dili magdugay, madungog na usab niya ang katawa dinhi sa iyang gibatonan nga luna sa isla sa Olango.

Og sa dihang nagsud-ong siya sa karaan nga balay sa daplin sa baybayon, nadunggan usab niya ang tam-is nga huni sa mga langgam, ang syaok sa manok,ang hunghong sa halas og ang katawa sa mga isda sa baybayon.

“Nong Romeo, ugma ipadayon nato ang pagpananum og ayaw kalimti pag-ampo sa imong diwata nga mobundak ang ulan sa panagsa aron mabuhi gayud kining mga liso nga akong gisabyag dinhi” tugon pa ni Angelina nga nagtungtong sa hagdanan sa nagpahiyum nga balay sa daplin sa dagat.

KABAKABA NGA WALAY PAKO

Daghan kaayo og mga tawo sa Love Me

Disco karong gabii. Didto dapit sa bar, wala nay

lingkuranan nga bakante. Naglinya na ang mga

babaye sa kagabhion. Og giliburan sila sa

mga langyaw nga hangol sa gugma. Nanimaho

og kahilayan ang maong dapit. Ngitngit og

saba. Didto sa usa ka suok sa letrang-S nga

lamesa, nagpahipi si Ligaya.

“Hala oy! Si Tim man nang bag-ong nisulod,

ang akong uyab sukad pa sa niaging tuig. Niabot

na sab diay siya” asoy pa sa kalit nga nabuhi nga

si Ligaya sa iyang tupad nga si Marilou.

”Pataka lang ka” tubag pa ni Marilou “Uyab intawon na ni

Jo Ann si Tim, magsige man gali na siya og

padala ug kwarta kang Jo Ann” padayon pa ni

Marilou. Apan wala na makadungog si Ligaya sa

sumpay ni Marilou kay nibarog na man kini.

Dayon og dasdas padulong sa langyaw nga bag-

ong nahiabot.

“Tim, when did you arrive? Come here.

Come to me” singgit pa ni Ligaya nga hapit

natipaklong sa iyang sapatos nga taas og tikod.

“Hey Babe! How are you Babe?” tubag usab sa

langyaw. Mora og buta nga naghanap ang

panan-aw, nisubay kini sa gamay nga eskinita

padulong sa lamesa sa duha ka babaye.

Nalipay gayud si Ligaya sa paghiabot ni

Tim. Sayo pa ang kagabhion apan aduna na siyay

nahakop nga lalaki. Ting-mingaw pa baya karong

buwana. Gani sa kanunay, mao ra man siya og

mangingisda nga namasol sa haw-ang nga dagat.

Ni-ulbo gayud ang iyang kahinangop kay ang

uban nga mga babaye nga nag-inusara sulod sa

Love Me Disco, nagpasiplat man sa ila.

Sa edad nga beinte singko, medyo edad

- edaran na si Ligaya kung ikumparar sa iyang

mga kauban sa trabaho. Kay kada tuig, daghan

kaayong batan-on ug presko nga mga nawong

dinhi.

Pito na usab ka tuig ang niagi sa dihang

nanimpalad siya pagbiya sa Bayugan, Agusan del

Sur ug napadpad dinhi sa Sugbu. Og tungod sa

elementarya ra ang iyang nahuman, naglisod

siya pagpangita og lain nga trabaho. Sa primero,

kiwaw kaayo ang pagbaligya sa iyang lawas.

Apan paglabay sa usa ka tuig, naanad na siya

niini. Sayon ra kaayo ang kwarta dinhi og bisan

pa og anaa’y modawat sa iya pagkatindera o

serbidora, dili na kini niya panumbalingon.

Karon nga free lancer na siya og wala nay

bahinan nga bugaw o Casa, mokita na siya og

igo-igo. Kung dili pa lang tungod sa bisyo,

makatigom na unta siya.

Sa dihadiha, nilanog ang kanta nga

“Like a virgin! Touched for the very first time”

og gisikbit ni Ligaya si Tim padulong sa tunga

sa dance floor. Lamian mosayaw si Ligaya.

Naanad man god siya sa sinayawan didto sa

bikini bar nga kanhi niyang gitrabahoan. Maayo

kaayo siya modala ug kiaykiay kuyog sa

pagwarawara sa iyang mga kamot og braso. Labi

na gyud karon nga inspirado siya ni Tim.

Bigay todo gayud ang pag-indak

niini.Samtang giulanan sa aso og neon lights

ang iyang lawas. Maayo galing kay gisul-ob nako

karon ning akong seksi nga blusa nga gawas nga

mosiga dinhi sa kangitngit, nigakos usab og

hugot sa akong totoy nga nilili ug diotay sa

gawas, huna-huna pa ni Ligaya.

Gasa baya diay kini ni Nico dihang gidala ko

niya didto sa Boracay, unom na ka buwan ang

nilabay. Baya lang, Asa na kaha sab tong

panuwaya karon?

Asa usab kaha ko dal-on ani ni Tim?

Kinahanglan gyud kong makakwarta

karong gabhiona. Daghan pa ra ba ko og

bayranan nga mga utang.

Naghulat pod ra ba sa ako ang akong pinoy

nga uyab nga si Pidong didto sa akong gi-

abangan nga lawak. Nagpadayon ang hunahuna

ni Ligaya.

Ang iyang hinigugma nga si Pidong, pareho


sa iya gikan usab sa Mindanao. Dinhi na sila sa

Sugbu nagkita. Wala usab kini nakatungtong sa

Highschool. Mao nga naglisod usab siya

pagpangita ug trabaho. Nawad-an na gyud siguro

ni siya ug gana sa pagtinguha nga matarong ang

iyang kinabuhi ug naputos na kini sa tinonto.

Nakakaon na kaha tong kwanggol?

Makulatahan na sab ko ani kung inig-uli nako

wala koy dala nga kwarta o bisan pagkaon na

lang. Padayon sa paghunahuna ni Ligaya

Ambot lang og ngano nga sa pagkatapulan og

pagkabisyoso ni Pidong, dili man gyud ko maka

biya sa iya. Gugma na gyud tingali kini?

Sukwahi ra gayud ang pinoy lover. Nagpadayon

og muni si Ligaya samtang naglabyog sa iyang

hawak.

“You’re a sexy dancer, Babe” hunghong

pa sa Amerikano kang kinsang mga pulong

nalumos sa kaalingugngog sa sound system sa

maong diskohan. Wala na kini gisukna pa ni

Ligaya nga gihakop og sayaw ang tibuok dance

floor samtang niduyog og kanta sa sonata “I’m

a viiiiiirgin… And my heart beats…”

Pagkahuman sa pasundayag sa paresan,

nitultol silang duha pagbalik sa ilang

lingkuranan. Naligo sa singot og kahinam ang

langyaw. Taudtaod nibarog kini kay nidalikyat

sa kasilyas.

Malipayong nisandig si Ligaya sa iyang

lingkuranan dungan sa panghinambid sa iyang

mga paa nga wala pa gyud moundang og sayaw

kuyog sa sonata.

Sa kalit lang, mitupad sa iya si Jo Ann “Uy,

bigaon! nganong gi-ilog nimo ang akong uyab?

Wala kay batasang dako! Pareha ra baya tang

Pilipina! Nakasuyop siguro ka no? Asa na

man diay to si Tim?” Ang sunodsunod nga

hagit ni Jo Ann.

Niulbo ang kaspa ni Ligaya nga wala

magdahum niadtong hitaboa. Unsay uyab?

Usa ka tuig na intawon mi ni Tim no? Pataka

lang ka og yawit diha! Tubag usab niini. Wala

na maka antos sa iyang gibati si Jo Ann. Gipunit

niya ang botelya sa Red horse nga diha sa

lamesa. Dayon og labyog niini padulong sa

iyang kontra.

Maayo galing kay abtik nga nakahupo si

Ligaya. Ang botelya didto nabuak sa bolingot

nga salog nga gama sa semento. Og sa iyang

kalagot, gibira niya ang taas nga buhok ni Jo

Ann nga gipadunghay niini.

Nagkaguliyang ang diskohan niadtong

tungora. Kay ang duha ka babaye, nagrambol

na man og kinawrasayay. Nagbinirahay usab sila

sa ilang mga buhok. Wala ra bay nagpaka-hero

og awat sa ila. Ang gwardiya nga hinanok na

unta ang tulog didto dapit sa pultahan,

nahigmata og mao nay niuwang sa duha ka

Amazona.

Si Tim nga maoy hinungdan sa kagubot

sa duha, daw gilamoy sa lababo didto sa

kasilyas. Abtik pa sa kilat, nawala kini.

Dihang namatikdan ni Ligaya nga

wala na si Tim sa maong diskohan, nagdali

usab kini paggawas. Dayon og sakay sa

taksi nga nagparada sa daplin sa dalan.

“Noy, wala ka kakita sa Amerikano nga bag-o

lang nigawas sa diskohan?” pangutana pa ni

Ligaya sa drayber sa taksi “ Wala ra ba day,

bag-o pa man kong niabot dinhi. Basi og

gikuha na kadto sa iyang asawa” matod pa

sa drayber. “Asa man diay ka padulong, Day?

“ Sa Camputhaw lang ko Noy” tubag pa ni

Ligaya.

Og didto sa Gorordo Avenue, sa may

eskina padulong sa Camputhaw, nanaog

siya. Tungod sa poste sa suga nga niadtong

higayona nagkidlapkidlap nga daw higante nga

aninipot sa kalasangan.

= Niadtong higayona pa nibati og

kasakit sa lawas si Ligaya. Ang kinawrasan

sa iyang wala nga braso, ta-asta-as usab.

Nagdugo na kini sa hinay. Ang iyang seksi nga

blusa, wala na mokidlap. Namantsahan na kini

sa pula niya nga dugo og sa abog nga adorno

didto sa diskohan.

Ang iyang ulo, bug-at kaayo. Og daw naibot

ang kada lusok sa iyang itom nga buhok. Apan

wala na lang kini niya panumbalinga.

Sige lang og dimalas ko karong

gabhiona, am-am pa ni Ligaya sa iyang

kaugalingon. Inig-abot sa high season sa

sunod buwan, siguradong moabot na usab

kadto sila si Uwe, Peter og Ulli. Og kinsa pa

galing kadtong Austrian nga baho kaayo og ilok?

Makapalit na gyud ko ini og shabu para kang

Pidong. Og mahatag na nako sa iya ang tanan

niyang gusto.

Sus! maayo unta og dili to sila magdungan

pagpangabot aron makahigayon sab ko og

kuyog sa ilang tanan.

Huna huna pa ni Ligaya samtang

namaybay kini sa lapokon nga eskinita. Padulong

sa kang Pidong nga naghulat sa kwarto nga

iyang gi-abangan.

Upat na ra ba kini kabuwan nga wala

pa niya nabayaran.

ANG DAMGO NI ELEUTERIA KIRSCHBAUM

Usa na katu-ig ang nilabay apan mao ra man og

kagahapon lang.

Ako si Eleuteria Duhaylungsod. Wala pa gayud ko

maanad pero Eleuteria Kirschbaum na diay ang akong

ngalan karon. Ang akong istorya didto nagsugod sa

barangay Guindulman sa Bohol. Unya nasumpayan

kini sa Mactan International Airport.

Sa dihang nilanding ang eroplano nga akong

gisakyan didto sa Kota Kinabalu sa Malaysia, hapit

muboto ang akong kasing-kasing sa kahadlok. Kay sa

tibuok nakong kinabuhi wala pa gyud ko naka-angkas

og eroplano. Karon pa gayud.

Maayo gani kay beinte minutos ra mi sa Kota

Kinabalu busa dili na kinahanglan mobiya pa ko sa

akong lingkuranan. Pastilan! Dili pa gyud ra ba ko

hanas motangtang sa akong seatbelt. Hapit ko malisang

niadtong higayona pagdayon og lupad sa eroplano. Kay

wala man pod koy hanaw sa pagtaud sa maong seatbelt.

Maayo galing kay gitabangan ko sa akong tupad nga

Amerikano. Labihan nakong ulawa sa dihang gitudlo-

an ko niya pagpasok og pagbira aning sinturon nga

gama sa kabilya.

Pastilan! Mag-unsa na lang ko og dili makasugat si

Hans sa ako pag-abot nako sa Germany. Nagsige na

lang baya ko og pamastilan niini.

Si Hans mao ang akong pamanhunon nga Aleman.

Tiaw tiaw ra baya tong ako sa akong ig-agaw nga si

Merle dihang niuli siya sa Guindolman. Paglabay sa

tulo ka tuig gikan naminyo siya sa iyang penpal. “Tagai

sab ko ug Amerikano nga pamanhunon aron makaanak

sab ko og bata nga pareha sa imong anak, gwapo

kaayo!” Akong gikantyawan si Merle “O! sige

pangitaan ta ka og bana aron naa na unya koy

paryente nga masangpit didto sa Germany” kanayon pa

ni Merle.

Wala kadto nako gihunahuna nga matinuod. Apan

sa dihang nakadawat na ko og sulat gikan kang Hans,

niusbong baya usab ang akong damgo. Ang hulagway

niya nga iyang gipadala sa ako kuyog sa iyang sulat,

gitipigan gyud nako og maayo.

Og pagkahuman sa unom ka buwan nga sinulatay,

iya nang gipaareglar ang akong bisa. Ambot og kapila

ko nagbalik-balik sa Sugbu para sa akong passport?

Puerteng lisura! Unsa man pod tong akong birth

certificate nga wala na man hikit-i sa munisipyo.

Gikitkit man siguro to sa ilaga o sa anay ba kaha?

Og sa dihang nilusot na ang akong passport, ang

akong fiancée visa na usab ang problema. Dili gyud

lalim ning magpa-interbyu didto sa German embassy sa

Manila. Maayo na lang gani kay gikuyogan ko adtong

taga travel agency nga maoy naghikay sa akong mga

papeles.

Og nakalakra man siguro sa akong palad si Hans.

Kay sa wala damha, na-aprubahan man ang akong

bisa. Hapit na gyud siguro nako makab-ot ang akong

damgo. Nga usab makatabang sa akong ginikanan og

mga igsoon nga nagpuyo sa kapait sa ka-pobrehon sa

Pilipinas.

Kaanindot gayud kong ang akong mga igsoon

makahuman sa College. Og sila pud ni Nanay ug Tatay,

makapuyo na sa balay nga walay buslot ang atop.

Pareho sa bag-ong panimalay sa mga ginikanan ni

Merle. Unya makakaon sab intawon sila og karne

matag adlaw.

“Fasten your seatbelts please” Ingon pa sa gwapa

nga stewardess nga naglakawlakaw sa eroplano.

Niining higayona, wala na kaayo ko nakulba-an kay

nakasabot na man ko sa iya.

Sa wala nagdugay nibalik na usab ang maong

stewardess “Would you like fish in curry sauce and rice

or beef rouladen with mashed potatoes Ma’am?” “Fish,

Ma’am” maoy akong nadali-dali og tubag. Kay wala

man ko kaila adtong iyang giyawit tanan. “How about

wine, juice, coffe or tea?” “Cokes, Ma’am” tubag pa

nako. Maayo gali kay wala na siya’y pangutana pa nga

lain kay ang usyuserong Amerikano sa akong tupad

naminaw baya sa amo.

Pagkahuman nako og kaon, gitan-aw nako kung

wala ba maibot ang lingin nga sticker sa akong asul

nga blusa. Kay pagcheck-in nako didto sa syudad ni

Lapu-lapu, gipapilit kini sa babaye sa ako didto sa

counter.

“Paghulat lang sa mando sa stewardess aron dili ka

mabiyaan sa imong connecting flight” matod pa sa

maong babaye.

Sa pagkatinuod, gikuyawan gyud kaayo ko nga

mapadpad ko sa laing espidno. “Hesus, Maria

kalawaton, mag-unsa na lang?” pulong nako sa akong

kaugalingon.

Sa wala magdugay, niabot na mi sa Kuala

Lumpur. Ang stewardess niduol sa ako og ingon pa

niya” Please stay in your seat until I come back for you”

samtang nagtan-aw siya sa sticker sa akong blusa.

Maoy hinungdan nga nagpabilin ko sa eroplano.

Hangtod nga hapit wala nay nabilin nga pasahero. Tulo

na lang mi kabuok unya puros mi Pilipina nga pers

taym pa nakasakay sa eroplano. Og usab nakatungtong

sa langyaw nga nasod.

Si Vangie og si Nerissa padulong usab sila sa

Frankfurt, Germany. Pareha sa ako, nanimpalad sab

sila nga moasenso ang kinabuhi pinaagi sa pagminyo sa

usa ka langyaw. Nalipay kaayo ko nga naa na koy

kuyog. Og nahuwasan gamay ang kalabog sa akong

kasing-kasing.

Sama sa mga masinundanon nga karnero,

gitultulan mi sa stewardess sa Gate 47 diin modunggo

ang eroplano nga magdala kanamo sa Germany. Unom

ka oras ang among stop-over sa Kuala Lumpur. Mao

kadto nga nakalugar mi sa pakighimamat sa usag-usa

“Ang akong pamanhunon nga si Peter, saisenta anyos

na og ako magbeinte-dos pa lang sa sunod tuig, pero

kinahanglan praktikal na karon” matud pa ni Vangie.

“Napulo ka tuig ang biya namo ni Markus apan

nagkahigug-maay pod mi, oy, bisan og sa e-mail og

sa telepono lang” subay usab ni Nerissa.

Wala ko mosabat sa maong istorya. Kay sa

pagkatinuod, dili man pod gugma ang rason nga

makigminyo ko kang Hans. Gipul-an na lang gyud ko

sa kalisod sa Pilipinas.

Si Hans maoy akong salbasyon ning kinabuhi nga

way kapaingnan- kalisod lang gihapon. Si Tatay walay

klarong trabaho unya palahubog pa gyud. Si Nanay

sige og pusta sa masiao unya nagsige pod og kamabdos.

Dose na mi kabuok og ako ang kamaguwangan.

Nigraduate na ko sa Guindolman Public High School

unya sa edad nga beinte-tres, kinahanglan na kong

motabang sa akong pamilya. Wala gyud koy plano nga

maminyo kang Kardo nga maag-uuma. O dili ba kaha

kang Nestong nga traysikol drayber. Kay sigurado gyud

ko nga dili moasenso ang akong kinabuhi kuyog nila.

Ayaw na lang, intawon!

Maayo lang unta og suertehon ko ani kang Hans.

Ang flight gikan sa Kuala Lumpur padulong sa

Frankfurt, nikabat og mga walo ka oras. Unya ang

kulba sa akong dughan nagpadayon gihapon. Dili na

tungod sa kahadlok nga masa-ag ko. Apan tungod sa

kalisang niining bag-ong kinabuhi nga akong giatubang

karon. Ang lalaki nga akong minyoan, usa ka

estranghero. Wala pa man gani mi nagkita sa personal.

Sus! Kung mahimo pa lang moambak sa eroplano

og molupad balik sa Pilipinas.

Apan dako ang paglaom ni Nanay ug Tatay kanako.

Nanghambog na man gani to sila sa among silingan nga

tsismosa. Nga sa dili madugay, mapalitan na nako sila

og karaoke. Mao man siguro kadto ang nakahatag nako

sa kaisog sa pagsagubang niining walay undang nga

kulba sa akong kahiladman.

Ensaktong alas siete kuarenta’y singko sa buntag

pag-abot nako sa Frankfurt. Wala koy tarong nga tulog

kay nag-alingasa man ang akong utok. Di sab ko

kahibalo mopa-andar sa gamay nga telebisyon sa

atubangan sa akong lingkuranan. Busa nagsige na lang

og tuyok-tuyok ang akong panumduman. Wala sab koy

makaistorya. Si Vangie ug Nerissa, layo man sila sa

akong gilingkuran. Og ang akong tupad wala man

motagad sa akoa. Pagkabinhod ra ba sa akong natulog

nga paa.

Pareho sa nahitabo sa Kuala Lumpur, giguyod na

usab kami sa stewardess. Iya ming gitultulan sa bintana

sa immigration officer unya gitugonan mi kung unsaon

pagtultol sa kuhaanan sa among maleta.

Wala na gyud kaantos ang akong mga nerbyosa

nga tuhod. Nikurog kini ug taman sa dihang ako nang

torno sa maong bintana. “Passport please. How long are

you staying in Germany? Where are you going to stay?”

Ang ratatat nga pangutana sa pulis nga nagpasundayag

sa bintana.

Wala ra siguroy sayop kadtong papel nga akong

gitubagan didto sa eroplano. Pagkahuman sa

nagkayuring nakong tubag sa iyang mga pangutana,

gihatag man niya ug balik ang akong passport. Sama sa

usa ka kriminal, nagdali ko sa paglakaw pahilayo

kaniya.

“Maayo unta og duol ra ang atong puy-anan dinhi”

matud pa ni Vangie “kay aron magkita lang gihapon

ta” “Bitaw”sugyot pa ni Nerissa. Samtang igo lang kong

nitando, sa dihang naghulat kami sa among mga

bagahe. Og gikuot nako sa akong pitaka ang hulagway

ni Hans. Hinaot pa unta nga naghulat siya kanako

niadtong tungura.

Pagkadako sa paluparan sa Frankfurt. Limpyo

kaayo ang palibot. Galing ang hangin nga nihikap sa

akong nawong, presko usab kaayo. Unya bisan sa

kadaghan sa mga tawo dinhi, hilom man kaayo ang

lugar. Humot usab og langyaw. Pareho sa kahumot sa

bag nga pasalubong ni Merle kanako pag balikbayan

niya sa niaging tuig didto sa Guindolman.

Sa wala madugay, adunay tawo nga nagkaway sa

ako. Og mao na kadto ang primerong pagkita nako sa

akong pamanhonon.

Tambok man diay kaayo si Hans. Dili man gud

kinatibuk-ang lawas ang hulagway nga gipadala niya sa

ako sa Pilipinas. Apan susama sa langgam nga gipreso

sa hawla, nagpakasal lang gihapon ko sa iya.

Dili sab siya maayo mag-iningles. Unya wala usab

siya’y tarong nga trabaho. Maayo galing kay nagpuyo

mi sa balay sa iyang inahan. Busa wala ra mi gasto sa

abang, koryente og pagkaon.

Apan ang iyang madawat nga welfare compensation

gikan sa ilang gobyerno, igo lang pod igasto sa iyang

bisyo. Kada adlaw lima ka kahang sigarilyo og napulo

ka botelyang Bitburger beer gayud ang iyang mahurot.

Unya magsige usab siya og laag kuyog sa iyang barkada

nga magsakay sa ilang mga dagko nga motorsiklo.

Mahal ra ba kaayo ang gasolina dinhi. Kung kwentahon

kini nako sa kwarta sa Pilipinas, mokabat na kini sa dos

sientos kapin kada litro.

Ang akong pinuy-anan dinhi sa Hundsangen gama

sa semento. Susama kini sa balay og dato didto sa

Guindolman. Ang akong pagkaon, lamian usab.

Ikomparar sa talbos sa kamote og mais nga maoy

madali-dali ni Nanay. Matuk-an man gali ko usahay

iniglamoy nako sa brotchen ug bratwurst kung

makahinumdom ko sa kawad-on sa lamesa sa akong

mga igsoon.

Aduna usab kami awto nga magamit sa pagsuroy-

suroy. Didto sa luag nga autobahn inigbisita namo

panagsa sa ila ni Merle og sa iyang istrikto nga

bana. Busa, dili ako angay nga magmasulob-on dinhi.

Apan ngano man nga bug-at man kaayo ang

akong kasing-kasing? Tingali tungod kini kay wala pa

gyud ko mobati og gugma kang Hans. Basin usab og

ang hinungdan niini mao ang higante nga kamingaw

nga akong gibati sa kada adlaw.

Pagkalami gyud subayon sa akong damgo, ang

dagat didto sa Guindolman. Magtiniil samtang

maligo sa grasya sa init nga adlaw og sa parat nga

hangin. Nahidlaw pod ko sa hilaw nga saging nga

gilung-ag. Unya ginudnod sa ginamos- tugnos nga maoy

among bitbiton didto sa baybayon matag Domingo.

Possible usab nga gipul-an na ko nga mao ra man

og ako ra ang nagtikawtikaw dinhi sa among balay. Dili

man mi magkasinabot sa inahan ni Hans kay wala man

usab siyay iningles. Maglikay na lang ko sa iya.

Ambot og ngano nga bisan sa kadaghan sa mga

panimalay og mga awto dinhi, hilum man kaayo ang

akong palibot. Usahay mao ra man og ako na lang ang

tawo nga nahibilin sa tibuok kalibutan.

Siguro naggikan kini sa rason nga hangtod karon

dili gihapon ko hanas mag-german . Wala gayud koy

tarong nga kaistorya dinhi.

Naunsa na kaha to si Vangie og si Nerissa karon?

Wala man sab mi naghatagay og among mga numero sa

telepono kay gapareho ra man ming tulo. Walay mga

hanaw. Mahal usab kaayo dinhi kung magsige ka og

gamit sa telepono. Kada istorya namo dinhi sa

telepono, mao ra usab kini og dunay metro pareho sa

taksi. Paspas kaayo ang patak.

O dili ba kaha ang hinungdan sa pagtingkagol

niining akong dughan tungod kay usa ka tuig na ang

milabay og wala lang gihapon ko nakapalit ug

karaoke para kang Nanay ug Tatay.